بسیاری از بناهای تاریخی استان اردبیل که طی سالیان گذشته در بوته فراموشی قرار گرفته بودند در چند سال اخیر با اقدامات جهشی احیا ، ثبت و ساماندهی شده‌اند، ضمن اینکه انجام کاووش‌های جدید زوایای دیگری از میراث گذشتگان این دیار را کشف و در معرض دید نسل جدید قرار داده است.
ثبت ۳۶ اثر ملی، مرمت ۲۵ بنای تاریخی، افزایش تعداد موزه های استان به ۱۵ مورد و انجام چندین کاوش باستان‌شناسی از جمله اقداماتی است که همین سال پیش در حوزه میراث فرهنگی استان اردبیل انجام گرفت تا علاوه بر تلاش جهت ماندگاری میراث گذشتگان، زمینه های جذب گردشگران داخلی و خارجی به منطقه نیز بیش از گذشته فراهم گردد.
مجموعه تاریخی بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی به عنوان نگین بناهای باستانی استان ، بقعه شیخ‌کلخوران متعلق به امین‌الدین جبرئیل پدر شیخ صفی الدین اسحق جد سلاطین صفوی واقع در روستای کلخوران ، خانه ارشادی ، حمام ملاهادی ، برج شاطر ، پل هفت چشمه ، مجموعه بازار تاریخی ، مسجد جمعه اردبیل ، مقبره شیخ‌حیدر ، کاروانسرای قانلی‌بولاغ ، سنگ نبشته‌های ساسانی، قلعه‌های دیو ، قهقهه و کهنه در مشگین‌شهر ، قیز قلعه و شاه‌تپه در گرمی، حمام سنگی در کوثر، قلعه بوینی‌یوغون در نیر، هفت تپه در خلخال و بناهای بازمانده از دوره‌های مختلف در گوشه و کنار این خطه نمونه‌هایی از تاریخ و فرهنگ دیار کهن اردبیل هستند.
ظرفیت‌های تاریخی استان اردبیل در کنار جاذبه‌های بی‌نظیر طبیعی، این استان را در زمره یکی از مناطق مهم گردشگری کشور قرار داده و بخش توریسم یکی از مهمترین محورهای توسعه ای اردبیل به شمار می رود و بی‌شک بناهای باستانی در این میان نقش منحصر بفردی در جذب جهانگردان علاقمند به فرهنگ و هنر این دیار دارد.
به گفته نادر فلاحی مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل، به‌دلیل وجود قابلیت‌ها و ظرفیت‌های استان در جذب گردشگران در حوزه تاریخی و فرهنگی برای حفاظت و حراست از این بناها و محوطه‌ها اقدامات حفاظتی، مرمتی و توسعه‌ای هر ساله انجام می‌شود که در سال‌های اخیر این اقدمات از رشد قابل توجهی برخوردار بوده است.
وی با اشاره به اقدامات مرمتی در بناهای تاریخی استان اردبیل اظهار کرد: پارسال پنج بنای تاریخی در سال ۹۹ افتتاح و مورد بهره برداری قرار گرفت که شامل خانه رئیسی، سرای وکیل، کاروانسرای امام جمعه، داش حمامی و صحن قزلباش‌لار در اردبییل بوده است.
فلاحی همچنین با اشاره به اهمیت جهانی بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی و ضرورت عملیات مرمتی مستمر در آن گفت: در همین راستا پارسال شاهد اتمام عملیات مرمت صحن قزلباش‌لار، راه‌اندازی پنج موزه، اجرای تابلوی معرفی مغازه‌ها، اجرای مرمتفلاحی، کاشی‌کاری گنبد شاه اسماعیل، اتمام پروژه الحاق حمام شیخ به میدان، مرمت کاشی‌کاری چینی‌خانه و برخی اقدامات دیگر بودیم.
به گفته وی ، مرمت کل بنای مدرسه پورسینا شامل مرمت سقف چوبی، دیوارهای ریخته شده و غیره، مرمت نمای جنوبی و تعمیرات اورسی‌های ضلع جنوبی مسجد میرزاعلی اکبر، تراشیدن نازک‌کاری فرسوده داخلی، حذف بنای‌های الحاقی و تخلیه مخازن آب سرد و گرم حمام حور، اجرای سفت کاری و نازک کاری، افزایش زیربنای سالن نمایشگاه، الحاق صنایع‌دستی نمین و اجرای سفت‌کاری و نازک‌کاری کامل یادمان شهدا و محوطه سازی یادمان شهدای گمنام بیله‌سوار از دیگر پروژه‌های اجرا شده در بخش مرمت آثار و ابنیه تاریخی استان بوده است.
فلاحی اضافه کرد: همچنین در این مدت در بقعه شیخ کشف‌الدین، اتمام گنبد آجری و اجرای کامل بندکشی، در مسجد خمس خلخال تعویض چهار مورد پنجره آلومینیومی و تبدیل به چوبی، در حسینیه مجتهد دلجو مرمت رواق‌های حیاط و اتاق‌های ضلع غربی، اتمام نازک‌کاری، اجرای بخشی از نمای شمالی و در شرف بهره‌برداری، در غار گلستان نیر اجرای سقف تیرچه بلوک در محوطه ورودی غار، در پل آغلاغان مرمت پایه‌های سنگی، طاق‌ها و بدنه آجری پل، در حمام یعقوبیه اجرای تأسیسات مکانیکی و تکمیل برخی عملیات بنایی سربینه و در بازار سرای وکیل اجرای سه ایوان آجری جلوی مغازه‌ها انجام شده است.
او انجام مطالعات بازار تاریخی اردبیل، تکمیل مرمت تمام درب‌ها و پنجره‌های چوبی طبقه اول، تکمیل مرمت اورسی تالار و اتاق، اجرای کف‌سازی، مرمت دو مورد پنجره چوبی طبقه فوقانی، تکمیل نازک‌کاری در مدرسه جعفری اسلامی، شیب‌بندی و ایزولاسیون پشت بام خانه خلیل‌زاده، پاکسازی و آواربرداری و مرمت دیوار شمالی بنا، اجرای ازاره سنگی، ساخت پنچره‌های چوبی، اصلاح و تعویض آب باران، عایق‌کاری پشت بام و غیره خانه رئیسی ۱ و۲ و تجهیز ساختمان موزه، اجرای نازک کاری، تأسیسات الکتریکی و مکانیکی و ساخت و نصب پنجره‌های موزه گرمی نیز از اقدامات انجام شده ذکر کرد.
اجرای دیوارهای سفالی محیطی و کرسی چینی و ایزولاسیون و پرکردن محوطه داخلی با توفان، احداث ساختمان صنایع‌دستی پارس‌آباد، آواربرداری سقف‌های فرو ریخته و اجرای سقف زیرزمین در بخش تالار اصلی حسینیه حاج عبادالله، خرید مصالح و پوشش محوطه باستانی مکتب اوشاقلاری محوطه باستانی شهر یری، آواربرداری و کف‌سازی مسیرهای دسترسی دستکندهای کنزق، برآورد اولیه هزینه عملیات و درج در سامانه برای انتخاب پیمانکار در موزه شیخ حیدر و اجرای پی سنگی، پی گردی در موزه شیخ حیدر از جمله دیگر پروژه ها و اقدامات مرمتی میراث فرهنگی در استان اردبیل بوده است .
در کنار مرمت آثار باستانی، اقدامات در جهت کشف بناهای تاریخی جدید در استان نیز تداوم یافته و در سال های گذشته چندین مورد عملیات کاووش در مناطق تاریخی استان انجام گرفته است.
فلاحی مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل گفت: از فاصله سال‌های ۹۷ تاکنون تعداد ۱۳مورد کاوش باستان‌شناسی در این استان انجام گرفته است. در سال گذشته نیز ن منطقه بوده که در سال ۹۹ در همین راستا ۴ کاوش انجام شده که شامل کاوش در محوطه احد بیگلو گرمی،
او کاووش های تاریخی در مناطق اودلو بیله‌سوار، کنزق سرعین، یئل‌سویی گرمی، آلاجوق گرمی و شال خلخال، آتشگاه سرعین، فخرآباد مشگین‌شهر، جمعه مسجد اردبیل و کول‌تپه سرعین ،احدبیگلو گرمی، قره‌بولاغ احمد بیگلو مشکین‌شهر و محوطه‌های شماره ۵ و شماره ۱۱ احمد بیگلو مشکین‌شهر را از جمله مهمترین اقدامات کاووشی در استان در سال‌های اخیر ذکر کرد .
ساماندهی و ثبت آثار ملی استان اردبیل
به گفته کارشناسان میراث فرهنگی در راستای حفظ و حراست از میراث گذشتگان شناسایی، ساماندهی و ثبت میراث فرهنگی امری ضروری بوده و در این راستا ساماندهی ۲۵۰۰ اثر در استان شروع و انجام شده است، با این اقدامات تاکنون هشت هزار و ۳۴۱ قلم از اموال تاریخی فرهنگی استان ثبت و ساماندهی شده و مابقی نیز در دست انجام و اجراست.
به گفته آنها ، تنها در سال گذشته ۲۵ مورد بنای تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی از سوی کارشناسان اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان بررسی و برای ارائه در جلسه کمیته فنی نسبت به روش و مراحل مرمت بنا تصمیم‌گیری شده است.
تلاش برای ثبت ملی آثار تاریخی، فرهنگی، طبیعی و غیره در استان از مهمترین اقدامات برای حفاظت از آنها به شمار می‌رود که در همین راستا در سال گذشته با تشکیل پرونده، ۳۶ اثر استان در لیست آثار ملی به ثبت رسید.
کریم لطفی معاون میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل در این زمینه گفت: در سال گذشته با جمع‌آوری اطلاعات مورد نیاز و تشکیل پرونده ۳۶ اثر منقول، غیرمنقول، ناملموس و طبیعی از استان اردبیل به ثبت ملی رسید.
او افزود: از این تعداد هفت اثر غیرمنقول بوده که شامل برج ججین اردبیل، مقبره اودولو شهرستان بیله‌سوار، قلعه زنگی شهرستان نمین، حمام منصوریه اردبیل، پادگان اردبیل، خانه اربابی (مراد نژاد) و خانه مصطفوی است.
معاون میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل با اشاره به ثبت ۱۰ اثر منقول در لیست آثار ملی در این مدت بیان کرد: «بایداق‌های شماره یک تا ۶ عالی‌قاپو، بایداق شماره یک تاوار، قوشا بایداق تاوار، بایداق مسجد اونچی میدان و بایداق مسجد اونچی میدان آثار منقول ثبت شده در فهرست میراث ملی هستند.
لطفی مراسم آیینی چمچه خاتون شهرستان کوثر، مهارت پخت گیلدیک آشی شهرستان کوثر، مراسم آیینی خیدیر نبی شهرستان خلخال، مراسم آیینی قارقارا شهرستان خلخال، بازی محلی چیلینگ آغاجی، مهارت پخت و نگهداری غذای قوورما عشایر شاهسون، بازی محلی قئیش گوتوردی، مراسم آئینی یاشیل سفره، مهارت پخت خشیل، مهارت تهیه شیرینی قره شیقالات، مهارت تهیه و پخت شیرینی روسته و مراسم گلین چیخدی را ۱۲ اثر ناملموس ثبت‌شده عنوان کرد.
او گفت: رویشگاه درختان ارس روستای شمس‌آباد، درختان شماره یک و دو گردوی کهنسال قوزلو گرمی، درخت شماره یک تا سه گردوی کهنسال اونار مشگین‌شهر، منطقه فسیلی مناظر تنگ شهرستان مشگین‌شهر، درخت چنار ثمرین شهرستان اردبیل و درخت گردوی کهنسال ثمرین شهرستان اردبیل نیز هفت اثر طبیعی است که سال گذشته به ثبت ملی رسید.
همچنین در کنار پایگاه جهانی شیخ صفی‌الدین، ۲ پایگاه ملی کنزق سرعین و شهر یئری مشگین شهر به ثبت رسیده و اقدامات قابل توجهی در این پایگاه‌ها انجام شد که از جمله آنها آواربرداری و کف‌سازی مسیرهای دسترسی دستکندها در این پایگاه‌های ملی بوده است.
به گفته مسئولان میراث فرهنگی استان اردبیل استان اردبیل در پایگاه جهانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی اقدامات گسترده ای برای حفاظت و مرمت انجام شده است که شامل احیای سردر عالی‌قاپو، آزادسازی حریم شیخ (تخریب و جمع‌آوری ساختمان بانک ملی)، تعمیر و نوسازی سرویس‌های بهداشتی مجموعه و اجرای مجدد دیوار تخریب شده حیاط باغ ضلع شمالی بوده است.
همچنین تکمیل محوطه قزلباش‌لار، مرمت مدرسه پورسینا، ساماندهی محوطه مطهر شهیدگاه، مرمت کاشی‌کاری گنبد شاه اسماعیل، تجهیز اتاق ضلع جنوبی دارالحدیث به عنوان موزه سنگ، تجهیز اتاق ضلع شمالی دارالحدیث به عنوان موزه سفال، تجهیز به عنوان موزه سکه، راه‌اندازی نمایشگاه جاذبه‌های گردشگری استان، مرمت کاشی داخل ویترین‌های چینی‌خانه و مرمت کاشی نواردور درها و پایه دیوار داخلی چینی‌خانه نیز در سال گذشته در این مجموعه جهانی انجام شد.
اجرای سازه پوشش سقف محوطه مکتب اوشاغلاری شهریئری نیز از جمله اقدامات مهم در این پایگاه ملی بود که در ماه‌های آینده بهره‌برداری از این طرح انجام می‌شود.
افزایش موزه های استان به ۱۵ مورد
موزه ها از جمله مهمترین مکان های حفظ و حراست از میراث تاریخی و ارایه مستقیم آن به مردم به شمار می روند و در راستای ایجاد و افزایش ان در سال های اخیر اقدامات گسترده ای در استان انجام و تقریبا در تمامی شهرستان های استان اقدام به ایجاد و تاسیس موزه شد.
نادر فلاحی مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل در این زمینه گفت: در حال حاضر استان اردبیل دارای ۱۵ موزه است که هر یک از این موزه‌ها دارای قابلیت‌های در خور توجهی بوده و تحسین بازدیدکنندگان را به دنبال داشته است.»
وی بیان کرد: ۹ مورد از این موزه‌ها تحت پوشش اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان بوده و پنج مورد آن وابسته به ارگان‌ها و نهادهای دیگر است و از این میان یک مورد نیز واقع در شهرستان مشگین‌شهر به بخش خصوصی تعلق دارد.»
فلاحی بیان کرد: در سال گذشته موزه باستان‌شناسی گرمی نیز با هدف توسعه موزه‌ها در شهرستان‌های استان، طراحی و افتتاح شد و تلاش و جدیت بر توسعه و تجهیز موزه‌ها در تمام شهرستان‌ها ادامه دارد.»
او با اشاره به اضافه شدن بخش‌های جدید به مجموعه جهانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی گفت: «بخش اسناد، بخش قطعات سفالی، بخش سکه، بخش ظروف سفالی، بخش سنگ و بخش آرشیو عکس‌های قدیمی در سال ۹۹ به موزه باستان‌شناسی و بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی اضافه شد.
با توجه دولت و اقدامات عملیاتی در زمینه حفظ و حراست از بناها و آثار تاریخی و ملی هم اکنون استان اردبیل از ظرفیت بی‌بدیل فرهنگی در جهت رشد و توسعه گردشگری بویژه از نوع فرهنگی آن برخوردار است که در کنار جاذبه های طبیعی می‌تواند به جذب گردشگران داخلی و خارجی و کمک به توسعه استان کمک شایانی کند.
بازدیدها: 1