نقش مجموعه‌های فرهنگی چون موزه‌ها و کتابخانه‌ها در جوامع بشری، نقشی بدیع، ماندگار و مروج ناب‌ترین پدیده‌های فرهنگی است، در این مجموعه‌ها اسناد معتبری از فرهنگ، هنر و تاریخ ارائه می‌شود که در عین بی‌زبانی به هزاران زبان سخن می‌گویند.
یکی از مجموعه‌های مورد توجه که در گسترش پدیده‌های فرهنگی نقش بسزایی دارند کتابخانه و موزه ملی ملک است. این ۲ مجموعه به عنوان نخستین موزه خصوصی ایران و یکی از ۶ کتابخانه بزرگ کشور در حوزه نسخه‌های خطی به حساب می‌آید که در ششم آبان ۱۳۴۶ وقف شده است.
حسین ملک در سن ۲۸ سالگی در مسیر بازگشت از مشهد به تهران میهمان حاکم وقت نیشابور شد. در این سفر، ملک نسخه‌ای از روی دیوان «ابن یمین فریومدی»، شاعر سده ششم هجری برای خود نوشت و در همان زمان بود که فکر ایجاد یک کتابخانه بزرگ در ذهنش جرقه زد. پس از این اقدام ملک شروع به گردآوری نسخه‌های خطی کرد و این کار تا جایی ادامه پیدا کرد که مردم نیز برای فروش کتاب‌های خطی و قدیمی خود به او مراجعه می‌کردند. این کار باعث شد که ملک در دهه‌های پایانی سده ۱۳ هجری کتابخانه‌اش را در مشهد بنیان بگذارد.
محمدکاظم ملک‌التجار ثروت انبوهی برای فرزندانش به یادگار گذاشته بود و حاج حسین ملک که روش متفاوتی را برای استفاده از میراثش انتخاب کرده بود، در ابتدا کتابخانه‌اش را از مشهد به خانه پدری در تهران منتقل کرد و منابع آن را در اختیار اهل علم گذاشت.
در ادامه این کار نیز با توجه به مراجعه پژوهشگران خارجی به کتابخانه، حاج حسین تصمیم گرفت موزه‌ای از سکه‌ها فرش‌ها، قلمدان‌ها تابلوهای نقاشی و … که نشان‌دهنده تاریخ ایران است، راه‌اندازی کند. در نهایت در سال ۱۳۱۴ مجموعه کتابخانه و موزه ملی ملک بنیان گذاشته شد.
از آنجایی که حاج حسین ملک نگاهی خاص به گسترش کتابخانه و موزه ملی ملک داشت برای ادامه مسیر فرهنگی این مجموعه دارایی‌ها و زمین‌های بسیاری به ویژه در خراسان را وقف کرد تا از درآمد آن‌ها بودجه این ۲ مجموعه فرهنگی تامین شود. حاج حسین ملک قبل از فوت در سال ۱۳۵۱ رشد و شکوفایی این موقوفه فرهنگی را به آستان قدس رضوی سپرد.
آستان قدس رضوی نیز برای توسعه کتابخانه و موزه ملی ملک از سال ۱۳۶۴ بنای ساختمان جدید کتابخانه و موزه ملی ملک را در همین زمان آغاز کرد. عملیات ساختمانی بنای جدید در سال ۱۳۷۵ خورشیدی پایان یافت و پس از جابه‌جایی نسخه‌های خطی و کتاب‌ها و اشیای موزه‌ای از خانه تاریخی ملک در بازار بین‌الحرمین به ساختمان تازه در محوطه تاریخی باغ ملی، ساختمان تازه کتابخانه و موزه ملی ملک در سال ۱۳۷۶ هجری خورشیدی گشایش یافت و این ساختمان با معماری ایرانی- اسلامی میزبان مجموعه کتابخانه و موزه ملک شد.
این بخش در تهران یکی از مقاصد مهم گردشگری به حساب می‌آید که همچنان پژوهشگران و دانشجویان فعال در حوزه فرهنگ و تمدن ایرانی اسلامی از آن بهره می‌برند. این موزه در حال حاضر از ۱۱ تالار مانند «سکه، نشان و مدال»، «آثار خاندان غفاری و کمال‌الملک» «تک اثر»، «حاج حسین آقا ملک»، «خوش‌نویسی و نگارگری»، «آثار لاکی»، «آثار اهدایی بانو عزت‌ملک ملک»، «تمبر»، «هزارداستان»، «هنر و زندگی» و «علوم در ایران اسلامی»را شامل می‌شود.
در این مجموعه همچنین حدود ۲۰ هزار عنوان نسخه و رساله خطی و مجموعه‌ای از کتاب‌های چاپ سنگی، سربی و چاپی در موضوعاتی مانند دین، ادبیات، تاریخ و هنر ایرانی اسلامی به زبان‌های گوناگون در کنار نشریاتی از دوره قاجار تاکنون، هزاران برگ سند و بیش از صدها عنوان منبع دیداری و شنیداری در بخش کتابخانه آن نگهداری می‌شود.
کتابخانه و موزه ملی ملک از زمان تاسیس کارکردی دوگانه داشته است؛ حاج حسین ملک، خود نیز گفته است که وجود کتابخانه و موزه در کنار یکدیگر موجب می‌شود پژوهشگران هم‌زمان با بهره‌گیری از کتاب‌ها و نسخه‌های خطی، با تماشای آثار موزه‌ای و تاریخی، با فرهنگ پربار ایرانی-اسلامی آشنا شوند.
این همسایگی و همنشینی در سراسر روزگار فعالیت موقوفه موجب شده است عملکرد فرهنگی آن افزایش و گسترش یابد و آنچه در این میانه به چشم می‌آید، هم‌افزایی فعالیت‌های کتابخانه‌ای و موزه‌ای و نگاهی نو به مقوله تخصصی کتابداری و موزه‌داری است.
بازدیدها: 0